خطراتی که چوگان را تهدید می کند
به گزارش مجله سرگرمی، «چوگان» یکی از بازی های قدیمی ایران است که با عنوان «چوگان بازیِ سوار بر اسب همراه با روایت گری و موسیقی» در لیست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است اما امروز چالش هایی، این اثر ثبتی را تهدید می کند و امکان دارد جایگاه جهانی آنرا به خطر بیندازد.
به گزارش مجله سرگرمی به نقل از ایسنا، ـ فرهاد نظری ـ عضو کمیته میراث ناملموس آیسسکو ـ در گفت وگویی مجازی به بررسی بازی چوگان که در لیست آثار جهانی به ثبت رسیده است و چالش های آن در سالهای اخیر پرداخت. حجت مرادخانی ـ پژوهشگر هنر و صنایع دستی ـ درحالی که مدیریت این گفتگو را به عهده داشت، با توضیح پیشینه ای از ثبت جهانی چوگان، بیان نمود: پرونده چوگان در سال ۲۰۱۷ میلادی بعنوان «چوگان بازی سوار بر اسب همراه با روایت گری و موسیقی» از سوی ایران در یونسکو بعنوان میراث بشری و ناملموس مطرح و به ثبت جهانی رسید. نکته قابل تأمل، اهمیت این بازی در فرهنگ و ادبیات ایران است و جایگاه بسیار برجسته دارد که کم تر شاعر ایرانی است که در اشعارش از آوردن نام این بازی استفاده نکرده باشد. این در حالیست که این بازی فرهنگی در سالهای اخیر با چالش هایی روبرو بوده است.
جایگاه «چوگان» در فرهنگ و ادبیات ایران
مرداخانی گفتگو را با طرح پرسشی در رابطه با اهمیت چوگان در فرهنگ و ادبیات ایران ادامه داد که نظری در پاسخ به آن اظهار داشت: «چوگان» به تعبیری و بنا برآن چیزی که پژوهشگران می گویند، قدیمی ترین بازی گروهی جهان و به عبارتی منشأ و مادر بازی های با توپ است. از سوی دیگر، خوشبختانه خاستگاه و محل ابداع این بازی ایران است و این چیزی نیست که ما ایرانیان بگوییم. متأسفانه تحقیقات ما ایرانیان در مورد چوگان بسیار بسیار اندک است. چوگان یکی از عناصر میراث فرهنگی ناملموس است که شاید بیشترین انعکاس را در سایر هنرها، ادبیات و عرفان، امثال و حکم دارد. حتی نوروز هم که یکی از بزرگترین جلوه های میراث فرهنگی ماست، انعکاسش در هنرها و ادبیات به اندازه چوگان نیست.
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به اینکه «چوگان» بازی ایی برای اعیان بوده و امروز هم ضرب المثلی در رابطه با چوگان بین چوگان بازان دنیا در خصوص اینکه «شاه بازی ها و بازی شاهان» مطرح است، افزود: قدیمی ترین خبری که در رابطه با بازی «چوگان» داریم به پیشنهاد داریوش سوم (واپسین پادشاه هخامنشی) به اسکندر برمی گردد. وقتی اسکندر قصد حمله به ایران را دارد، داریوش سوم از نیت او آگاه شده و برای او یک گوی و یک چوگان (ابزار بازی چوگان هم با همین نام شناخته می شود) می فرستد و به او پیشنهاد می دهد به جای جنگجویی و جهان گشایی، با او چوگان بازی کند. این جمله معروف اسکندر هم از این ماجرا می آید: «گوی من زمین است و چوگان من شمشیر».
او اضافه کرد: اگر بنا بر این بگذاریم که این کهن ترین خبری است که به ما رسیده؛ یعنی چوگان حدود دو هزار و ۳۵۰ سال قدمت دارد، عمری بیشتر از عمر اغلب کشورهای جهان. شاید اگر پنج، شش کشور را کنار بگذاریم، قدمت چوگان از تاریخ تمدن بشر بیشتر باشد.
نظری با اشاره به اینکه «چوگان» یک فرهنگ است که آداب خودش را دارد که هم باید در زمین و هم بیرون زمین رعایت شود، اظهار داشت: در طول این سال ها این فرهنگ همواره مورد توجه بوده است. در خیلی از اشعار، نگاره ها و مینیاتورها چوگان به تصویر کشیده شده است. اگر به «آداب الحرب و شجاعه» یا «قابوس نامه» نگاه کنید، به بازی چوگان و آداب آن اشاره شده است. این موضوعات نشان میدهد که چوگان یک فرهنگ قوی، غنی و دارای پیشینه است و به سبب ارزش های ذاتیش توانسته مبحث خیلی از شاهکارهای ادبی و هنری شناخته شود. در شاهنامه بایسنقری، شاهنامه شاه طهماسب و نسخه دیوان حافظی که در موزه ملی نگه داشته می شود، نگاره و تصاویر مینیاتوری از «چوگان» به تصویر کشیده شده است، برای مثال در دیوان حافظ در یکی از مجالس مینیاتوری بسیار زیبا این بیت را تصویرگری کرده اند، «خسروان گوی فلک در خم چوگان تو باد».
این استاد دانشگاه بیان نمود: این ها دست به دست هم داده اند تا از چوگان یک میراث فرهنگی تمام عیار بسازند. خوشبختانه ما ایرانیان امروز میراث دار چنین فرهنگی هستیم و در ۱۶ آذرماه ۱۳۹۶ چوگان بعنوان میراث فرهنگی بشری به همراه موسیقی و راویت گری در یونسکو به ثبت رسید. در واقع فقط «چوگان» یک بازی نیست و موسیقی همچون مواردی است که لازمه آن است. اگر به مینیاتورها هر دوره ای نگاه کنید، در کنار تصویرگری صحنه چوگان حتما فردی نقاره یا سُرْنا می زند. هنوز هم در هند هنگام بازی چوگان سُرْنا و دمام می زنند.
نظری در ادامه به اهمیت چوگان بعنوان میراث فرهنگی پرداخت و اظهار داشت: امروز دیگر نمی توان گفت چوگان تنها یک بازی است و برای ما ایرانی ها یک میراث فرهنگی بشمار می رود و وضعیت و مختصاتی که چوگان در ایران دارد، طبیعتا با آن چیزی که در کشورهای دیگر دارد، متفاوت می باشد. در سایر کشورها هم به چوگان بعنوان یک فرهنگ نگاه می کنند. این بازی تا چندین سال پیش متعلق به طبقه خاصی بوده، اما به اعتبار فرهنگی بودنش در زندگی همه مردم کاملا جاری است و نمونه آن تمثیلات، ادبیات و شعر که در مورد «چوگان» است.
او اضافه کرد: در کتاب «تاریخِ چوگان» زنده یاد دکتر آذرنوش هم به این مورد اشاره شده است و میتوان پی برد که نفوذ چوگان در لایه ها و بطن زندگی مردم چقدر بوده است، برای مثال یکی از نقش نگاره ها که روی بشقاب های قدیمی چاپ شد بود، در ارتباط با بازی «چوگان» بود. ازاین رو «چوگان» یک عنصر و جزو ناگسستنی زندگی مردم ایران است و نمی توان آنرا با کشورهای دیگر مقایسه کرد.
چوگان دماسنجی جهت بررسی تحولات نظامی ایران
عضو کمیته میراث ناملموس آیسسکو در رابطه با اهمیت بازی «چوگان» در طول تاریخ و نقش آن در وضعیت نظامی آن، بیان نمود: چوگان در واقع مشق رزم فرماندهان و امیران نظامی بوده و در روزهایی که جنگ وجود نداشته، برای اینکه آمادگی خویش را حفظ کنند، چوگان بازی می کردند و اسبی که چوگان بازی می کرده در میدان نبرد می دانسته که از اسب حریف نباید بترسد و به قلب لشکر حمله کند و این را در بازی چوگان آموخته بود. ازاین رو رواج و تداول «چوگان» در ایران نسبت مستقیمی با سپاهی گری داشته است. در هر دوره ای که ایران نیروی نظامی قدرتمند داشته چوگان هم بوده است و هر دوره ای که ایران کشور قدرمتمندی نبوده چوگان هم گرفتار افت و حتی فراموشی شده است. ازاین رو «چوگان» دماسنجی است جهت بررسی تحولات نظامی ایران، برای مثال در دوره ساسانی ها یا در دوران سلطان محمود که مدام درحال لشکرکشی بوده، این بازی خیلی رواج داشته است.
چالش های این میراث ناملموس بشری
مرداخانی به چالش های چوگان هم بعنوان یک میراث ناملموس بشری اشاره نمود و اظهار داشت: در سالهای اخیر شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی وزارت ورزش و جوانان برای فعالان این حوزه محدودیت هایی به وجود آورده است، برای مثال باشگاهی مانند «فرح آباد» در شرق تهران که زمین بازی چوگان بوده را پلمپ کرد و نام باشگاه را از «چوگان و سوارکاری فرح آباد» به باشگاه «سوارکاری و چوگان فرح آباد» تغییر داد. بنظر می رسد که نسبتِ بین سوارکاری و چوگان قابل مقایسه نیست، منشأ این مورد چیست؟ چرا این اتفاق افتاده است؟
نظری پاسخ داد: وقتی ما چوگان را به دبیرخانه میراث ناملموس یونسکو برای ثبت پیشنهاد کردیم، آنرا بعنوان یک فرهنگ پیشنهاد کردیم و نه بعنوان یک ورزش. البته که چوگان یک بازی است و نه ورزش! اینکه نهاد، وزارت خانه یا سازمانی متصدی این بازی باشد، مسبب چنین تصمیماتی می شوند. در بیشتر کشورهای جهان متصدی ترویج، نگهداری و همه امور چوگان، انجمن ها هستند و بسیار کم پیش می آید که در جایی از دنیا فدراسیون داشته باشد.
او افزود: از ماهیت و علت اختلاف فدراسیون چوگان و شرکت توسعه و تجهیز اطلاعی ندارم و نمی دانم حق با کیست، اما آن چه مسلم است، اینست که این گونه اختلافات و دعاوی سبب کمرنگ و کم فروغ شدن «چوگان» می شود و این مورد یعنی به چالش کشیدن یک میراث فرهنگی ایرانی. ما در یک منطقه جغرافیایی زندگی می نماییم که رقبای زیادی داریم و به بهانه های مختلف این کشورها مبادرت به رقابت می کنند، برای مثال در سال ۲۰۰۳، جمهوری آذربایجان یک شکلی از «چوگان» را با عنوان «چوگان با اسبِ قره باغی در جمهوری آذربایجان» ثبت نمود و باآنکه بنظر می رسد که مقاصد سیاسی داشتند و مبحث قره باغ مطرح بود، اما آن. چیزی که اسباب منازعه بین دو کشور شد، «چوگان» بود و ما پس از آنها «چوگان» را ثبت کردیم.
نظری اضافه کرد: ازاین رو ما باید خیلی محتاطانه و دقیق در مورد «چوگان» قدم برداریم و تصمیم بگیریم و اقدامی نکنیم که این میراث به خطر بیفتد. در واقع نباید مصالح بلندمدت ملی (بازی چوگان) را فدای منافع کوتاه مدت (میزان اجاره فلان زمین) نماییم. از طرفی باید به این مورد پرداخت که نباید در مقابل تعهداتی که نسبت به پاسداری از این میراث ناملموس داریم، کوتاهی نماییم.
ایران ۷۰۰ باشگاه سوارکاری دارد ۵ زمین چوگان!
او اظهار داشت: سوارکاری یکی از بهترین ورزش هاست و در آن تردید نیست، هچنین سوارکاری لازمه چوگان است، اما در صورتیکه در ایران بیشتر از ۷۰۰ باشگاه سوارکاری و پرورش اسب وجود دارد، فقط حدود پنج زمین استاندارد برای چوگان داریم که دو تا از آنها، «فرح آباد» و «نوروزآباد» زمینهای تاریخی هستند و بعنوان اثر غیرمنقول در لیست آثار ملی ثبت شده اند. اینکه با این تعداد محدود زمین به علل مختلف همچون اجاره بها «چوگان» را به خطر بیندازیم، خیلی کار عاقلانه ای نیست. همینطور در پرونده ثبتی چوگان که به یونسکو داده ایم به زمین فرح آباد و نوروزآباد بعنوان زمین بازی چوگان اشاره شده است و جزو تعهدان ایران است که این دو، زمین چوگان باقی بمانند. این دو زمین که مبحث دعوای شرکت توسعه و تجهیز با فدراسیون چوگان است، ضمن اینکه علاوه بر ثبت در لیست آثار ملی، تعیین حریم دارند و در ضوابط حریم و حفاظتی گفته شده است که نه تغییر کاربری داده شوند و هر گونه اقدامی که منجر به تغییر ماهیت آنها شود جرم و تخطی از ضوابط است.
عضو کمیته میراث ناملموس آیسسکو، اداره بازی چوگان و پاسداری آنرا توسط انجمن های مردمی، راه کاری برای نجات آن از چنین چالش هایی دانست و اظهار داشت: میراث فرهنگی را مردم پاسداری و به نسل بعدی منتقل می کنند، حالت مطلوب اینست که مدیریت و تصدی چوگان با انجمن های مردمی و غیردولتی باشد. وزات میراث فرهنگی که چوگان را به ثبت جهانی رسانده، نباید نسبت به سرنوشت چوگان بی تفاوت باشد و باید نسبت به تعهداتی که هنگام ثبتِ چوگان مسؤول باشد و اگر مبحث را به نهاد دولتیِ ورزشی واگذار کند، امکان دارد آن نگاه فرهنگی به مبحث را نداشته باشند و صدمه ها و بحث هایی بروز کند که به آن اشاره شد.
نظری در پاسخ به این پرسش که فعالان و چوگان بازان باید در چنین شرایطی چگونه عمل کنند؟ اشاره کرد: هسته مرکزی فرهنگ چوگان، چوگان بازها هستند و در این تردیدی نیست، اما از نظر من چوگان بازها هم باید به این نکته دقیق توجه نمایند که چوگان یک میراث فرهنگی است و فقط یک بازی نیست. محدود کردن چوگان به یک بازی سبب می شود با ورزش های دیگر فرقی نکند؛ یعنی بخش ورزشی آنرا دیدن و نادیدن پیشنیه فرهنگی و هنرهای وابسته به آن. اگر چوگان بازها متوجه این مورد شوند که قاعدتا باید این اتفاق بیفتد، آن وقت منش و رویکردشان فرق می کند. در واقع چوگان باز باید بداند میراث دار یک میراث باارزش و کهن است و از نظر من چوگان باز باید آدم فرهیخته ای باشد. عیار اینکه چه چوگان بازی موفق است، علاوه بر مهارت های فنی در بازی همین فرهیختگی اوست.
او افزود: زنده یاد دکتر آذرتاش آذرنوش «چوگان باز» بود و از سویی ادیب و محقق تراز اول و برجسته ای در حوزه ادبیات بود، ایشان عیاری بودند برای اینکه چوگان باز چه طور باید باشد و چه نرخی از فرهیختگی و مهرات فنی در زمین داشته باشد، چون از هر دو سو بهره مند بود و با این تفاسیر کتابی در رابطه با چوگان می نویسد که جزو منحصربه فردترین منابع از چوگان است. همینطور آقای ایلخانی زاده سال ها رئیس فدراسیون چوگان بودند به سبب اینکه به ظرایف و پیشینه چوگان واقف بوده و از هر کوششی دریغ نمی کرده اند و همینطور بعنوان گنجینه زنده بشری از سوی میراث فرهنگی عرضه شدند.
میدان نقش جهان فرصتی برای گردشگران مشتاق چوگان
عضو کمیته میراث ناملموس آیسسکو در پاسخ به این پرسش که چوگان چه فرصت هایی برای فرهنگ ایران به مثابه یک جاذبه و میراث ناملموس برای حوزه گردشگری ایجاد کند؟ اظهار داشت: طبیعتا «چوگان» یکی از بازی های بسیار مورد توجه کشورهای توسعه یافته است و در اغلب این کشورها این بازی رایج و خیلی مورد توجه است و صرف نظر از اینکه هنرمندان و افراد خاص این بازی را انجام می دهند، مقامات دولتی، رئیس جمهورو روسای پارلمان ها هم به چوگان علاقه مندند و چوگان بازی می کنند. بازی چوگان خصوصا در ایران این فرصت را دارد که برای گرشگری فرصت ها و جذابیت های منحصر به فردی بوجود آورد، برای مثال وجود میدان نقش جهان در ایران که قدیمی ترین زمین دایر چوگان در ایران بوده است، یکی از این فرصت هاست؛ چونکه واقعا آرزوی هر چوگان باز تراز اولی است که در این زمین بازی کند، در جایی که پاشاهان صفوی در آن چوگان بازی می کردند.
او با اشاره به اینکه چوگان همچنان در خیال هنرمندان و صناعت کاران اصفهانی زنده است، اضافه کرد: حدودا تا پیش از دهه اول و دوم قرن گذشته، در میدان نقش جهان چوگان بازی می شد که ویدئوهایی از آن موجود است، اما پس از آن دیگر در این میدان این بازی را انجام نشد و معماری محیطی آنجا و فضاسازی کف میدان تغییر نمود. در این شرایط دیگر امکان چوگان بازی کردن آنجا فراهم نبود. تا سال ۱۳۹۳، در گوشه ای از میدان نقش جهان به صورت نمادین «چوگان» بازی شد که رویدادی تاریخی بود، اما در سال هایی که در این میدان چوگان بازی نمی شد، یکی از دست مایه ها و موضوعات مورد علاقه هنرمندان اصفهانی، تصویرگری «چوگان» بود و حجره های پیرامون میدان که کالاهای صنایع دستی می فروختند، تصاویر از بازی چوگان بود؛ یعنی میدان نقش جهان را به آن صورتی که در قبل بوده تصویر می کردند و نه وضعیت موجود آن.
چوگان از برابری حقوق زن و مرد در تاریخ پیش اسلام می گوید
نظری همینطور اظهار داشت: چوگان نشان میدهد زن و مرد در ایران قبل از اسلام با هم برابر بودند. در میدان چوگان هیچ تفاوتی بین زن و مرد وجود نداشت و در دوتیم چهار نفره با هر ترکیبی زن و مرد می توانستند با یکدیگر بازی کنند. این مورد می تواند دست مایه این قرار گیرد در گذشته ای که بسیاری از کشورها وجود نداشتند زن و مرد در ایران حقوق برابر داشتند. ازاین رو چوگان علاوه بر فرصت های گردشگری، از لحاظ فرهنگی، آموزش و تربیتی فوق العاده جایگاه ویژه ای دارد و می تواند عنصر مؤثری باشد.
عضو کمیته میراث ناملموس آیسسکو سپس اشاره کرد: بدون شک هر چقدر برای حوزه چوگان سرمایه گذاری شود، یک سرمایه گذاری دو سر سود است و هیچ ضرری در آن قابل تصور نیست و از هر سو که به آن نگاه نماییم، خیر و برکت است. ما باید به این سمت قدم برداریم اما قبل از آن باید مراقب باشیم رفتاری از ما سر نزند که «چوگان» را به مخاطره بیندازد و نباید به خاطر اختلافات ناچیز موجودیت فرهنگی و جایگاه چوگان در یونسکو، به خطر بیفتد.
منبع: مجله سرگرمی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب