میراثی غریب بعد از 13 سال
مجله سرگرمی: شاید وقتی نام تعزیه به گوشتان بخورد، واقعه کربلا و امام حسین (ع) در ذهنتان تداعی شود، در صورتیکه این نوع تعزیه خوانی فقط قسمتی از این نمایش آیینی است. به جز آن چه که در تعزیه غریب مانده است و خیلی از مرم از آن باخبر نیستند، خود این نمایش ایرانی هم که بیش از 13 سال است در یونسکو ثبت جهانی شده است، مهجور مانده و وضعیت چندان خوبی ندارد.
به گزارش مجله سرگرمی به نقل از ایسنا، «تعزیه» به عنوان هنر نمایش آیینی در سال ۲۰۱۰ در لیست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. شاید آنرا به عنوان نمایش مذهبی بشناسند، اما داستان های تاریخی و افسانه ای و قصه های عامیانه هم در آن بازگو می شود. «تعزیه» زمانی در ایران جایگاه ویژه ای داشته، اما دوران طلایی آن، سال هاست که گذشته و علیرغم این که یکی از میراث های جهانی ایران است، اما کم تر سالن نمایشی پیدا می شود که در طول سال این هنر نمایشی را روی صحنه داشته باشد و باید در جشنواره های خاص آیینی و یا در ایام خاص سال مانند روزهای محرم شاهد اجرای تعزیه در خیابان ها و سالن های نمایشی باشیم.
وضعیت امروز «تعزیه» در ایران بهانه ای شد تا ایسنا با عظیم موسوی، که خودرا تهیه کننده پرونده جهانی «تعزیه» و نویسنده و کارگردان تئاتر معرفی می کند، گفت وگویی داشته باشد. در ابتدا از او درباره ی اینکه تعزیه در ایران چگونه شکل گرفته است، پرسیدیم؟
«تعزیه» از زمان زندیه شکل گرفته و در زمان قاجار به اوج خود می رسد، در آن زمان تعزیه به اندازه ای شدت گرفت که حدود ۹۰ تکیه، یعنی تماشاخانه برای اجرا و تماشای آن دایر شده بود. در صورتیکه هم اکنون بعد از گذشت سال ها هنوز در تهران ۹۰ تماشاخانه نداریم.
اما زمانی رسید که تعزیه هم رو به افول گذاشت؛ در دوره رضاشاه مانع اجرای تعزیه می شدند بطوریکه تعزیه خوانان به کوچه پس کوچه ها می رفتند و مخفیانه تعزیه خوانی می کردند. با اینحال پس از جشن هنر شیراز باردیگر توجه ها به تعزیه جلب شد. امروز هم که به عنوان میراث جهانی ایران شناخته می شود، هرچند متاسفانه تعزیه امروز هم مهجور مانده است، مانند خیمه شب بازی، پرده خوانی، نقالی و یا نمایش روحوضی.
از روز گذشته تا امروز وضعیت این نمایش را به چه صورت ارزیابی می کنید؟
مقوله فرهنگ و به ویژه هنر اساسا دغدغه مسؤولان نیست و به هر چیزی از بُعد سیاسی نگاه می کنند. بدین سبب متولیان حوزه فرهنگ و هنر هم دراین زمینه سر رشته ندارند و هیچ تلاشی برای نشان دادن هنر این مرز و بوم انجام نمی دهند.
امروز تعزیه فضای سنتی خودش را ندارد. درهم برهمی اجرا می شود که به آن تعزیه می گویند و شیوه این نمایش تغییر پیدا کرده است. هم اکنون تعزیه اثری است رو به انقراض و شاید در همه ایران اجرا شود، اما آنقدر بد اجرا می شود که دور از ماهیت اصلی تعزیه است.
مهم تر از هر چیز آنست که تعزیه یک نمایش ایرانی است و خیلی از مراسم ها و آیین های ایرانی در آن استفاده می شود، این خاصیت ها تعزیه را قشنگ و ثابت می کند که تعزیه یک نمایش ایرانی بوده که امروز کمی آنرا تغییر شکل داده اند.
تعزیه در ایران چقدر درآمیخته با خرافات و تخیل بوده است؟
از آن جایی که تعزیه یک هنر اعتقادی است و برای اینکه این اعتقادات قلبی به زبان ساده نشان داده شود، داستان های فرعی را وارد تعزیه کرده اند که باورپذیر باشد. در این جهت داستان هایی که اصلا صحت نداشته هم وارد تعزیه شده است.
برای مثال پیش از ورود دین اسلام به ایران ما سوگ سیاوش را داشتیم، در تعزیه خوانی نیز این سوگ را به صورتی به سوگ امام حسین (ع) تبدیل نموده اند و داستان هایی که در سوگ سیاوش است در تعزیه خوانی امام حسین (ع) تجلی پیدا می کند و یا حتی مشابهت هایی از نظر وقایع نگاری دارند. عنصر اصلی داستان صحرای کربلا کمبود آب و بی. آبی است، در صورتیکه در تعزیه خوانی صحرای کربلا، پشت سر حضرت علی اکبر وقتی می خواهد به رزم برود، آب می ریزند. این یک رسم ایرانی است یا برای تعزیه حضرت قاسم، عروسی با رسم و رسوم ایرانی برپا می کنند، کله قند می سابند و اسپند دود می کنند. این عناصری است که وارد داستان شده است، اما همین عناصر نشان میدهد که تعزیه یک نمایش ایرانی است.
داستان های تعزیه از روی اشعار مقتل گرفته می شده و در این مقتل ها اغراق در داستان گویی زیاد بوده است، بطورمثال در یکی از اشعار تعزیه می گویند حضرت عباس (ع) در یک روز ۱۰ هزار نفر را کشت، در صورتیکه اصلا چنین چیزی نمی تواند امکان داشته باشد.
از یک منظر این اتفاق هنری است، چون تعزیه یک مستند واقعی نیست، بلکه یک برداشت تاریخی از یک ماجراست. اگر بخش خرافه تعزیه را در نظر نگیریم، در عین حال آنرا به عنوان یک مستند تاریخی نگاه نکنیم، بلکه از نظر تکنیک به آن بنگریم آن گاه شاهد خواهیم بود که تعزیه از نظر شیوه اجرائی یک نمایش پیشرو است. بهرام بیضایی نیز در چندین نمایشنامه خود از فضای کلی تعزیه بهره گرفته است، یعنی از شیوه و تکنیک تعزیه. در تعزیه نه دکور و نه فضای رئالیسم داریم، بلکه در تعزیه فقط نشانه ها و نمادها دیده می شود.
آیا مداخلات ذهنی و سلیقه ای و نفوذ باورهای غیرواقعی و خرافات، تاثیری در ثبت جهانی «تعزیه» داشته؟ در حقیقت چالش های ثبت جهانی تعزیه چه بوده است؟
در یونسکو از این زاویه به تعزیه نگاه شده که چقدر این نمایش ایرانی است، حال اینکه داستان ها و تخیل هایی به تعزیه اضافه شده باشد و آن چه در ثبت جهانی آن اهمیت داشت این بود که ثابت نماییم این نمایش ایرانی است.
بار اولی که پرونده تعزیه به یونسکو فرستاده شد، ترکیه و عراق هم مدعی ثبت آن بودند. فیلمی به کارگردانی ناصر تقوایی تهیه و به یونسکو فرستاده شد، اما یونسکو را برای ثبت قانع نکرد، حتی ایران در آستانه حذف قرار گرفت. حدود سه ماه فرصت داشتیم که باردیگر مستنداتی برای این اثر حاضر نماییم، این دفعه مهارتهای تعزیه و ایرانی بودنش را به درستی به یونسکو نشان دادیم و تعزیه فقط با نام ایران ثبت گردید، ترکیه و عراق هم حذف شدند.
قدمت تعزیه عنصر دیگری بود که به یونسکو نشان دادیم، تعزیه هنر نمایشی بود که پیش از ورود تئاتر، در ایران اجرا می شد. همین طور تعزیه هنر نمایشی بود که در تمام ایران گستره جغرافیایی داشت و برای پرونده آن با تمام روستاهای ایران ارتباط برقرار کردیم و در پرونده اسامی تمام تعزیه خوان ها با آدرس و شماره تلفن درج شد، با این مبادرت به یونسکو ثابت کردیم که این هنر در تمام ایران گستره جغرافیایی دارد.
درباره ی ثبت جهانی تعزیه مشکلات دیگری وجود داشت؛ تعزیه در هر شهر با زبان، فرهنگ لباس و موسیقی آن شهر عجین می شود. کارهای تحقیقاتی آن خیلی مشکل بود. تماشاخانه هایی که وجود داشت را باید شناسایی می کردیم و در پرونده نام، نشانی و عکس آنها را درج می کردیم.
در ضمن یونسکو به هنرهایی که مخصوص فرقه های دینی است، توجهی نمی کند و این نوع آثار را رد می کند و آن چه سبب ثبت تعزیه شد این بود که یک نمایش ایرانی است.
بطور کلی آن چه مطرح است این است که مرکز تحقیقاتی و پژوهشی در زمینه تعزیه نداریم و اشعاری که در تعزیه ها خوانده می شود سلیقه ای هستند. اختلاف نظرهایی هم درباره ی این مساله وجود دارد و عده ای از صاحب نظران معتقدند که نباید تعزیه خوان ها از روی سلیقه و تخیل چیزی به اشعار تعزیه اضافه کنند.
این در حالی است عده ای هم معتقدند تعزیه مدرن نیست و باید مدرن شود و در عین حال عده ای بر این عقیده هستند که تعزیه گنجایش مدرن شدن را ندارد. نکته قابل توجه در تعزیه این است که شیوه تعزیه به قدری پیشرفته است که تئاترهای مدرن می توانند از آن الهام بگیرند و به این شیوه اجرا شوند. به نظر من حسن تعزیه به همین است که سنتی است و اعتقاد ما این است که باید جایی مانند موزه باشد که این فضای سنتی را به همان شکل نشان دهد، مگر یک بشقاب سنتی از دوره ساسانیان را می توان مدرن کرد و اگر چنین اتفاقی بیفتد نام سنتی در آن بی معنا می شود.
در پرونده یونسکو هم این وعده را دادیم که مکانی برای تعزیه ایجاد نماییم تا توریستی که از خارج از کشور می آید بتواند به آسانی تعزیه که میراث جهانی ایران است را ببیند. همانند «کابوکی» ژاپن و «کاتاکالی» هند که برای هنرهای سنتی خود بها می دهند و همیشه در معرض دید قرار دارند تا فرهنگ و تمدن این کشورها را به گردشگران نمایش دهند. در ایران هم نیازمند چنین فضایی هستیم. همانطور که از بناهای تاریخی نگهداری می کنند باید از این میراث ناملموس هم محافظت کنند.
چرا تعهداتی که به یونسکو داده شده، اجرا نشده است؟ آیا پس از ثبت جهانی این تعهدات از طرف یونسکو پیگیری نمی شود و این بی مسؤولیت در اجرای تعهدات و وضعیت امروز تعزیه در ثبت جهانی آن خللی ایجاد نمی کند؟
سوال من هم به عنوان مسؤول ثبت پرونده همین است که چرا یونسکو که آن قدر در ثبت سخت می گیرد، بعد از آن وضعیت این آثار را پیگیری نمی کند؟
ما تعهد دادیم که هنرستان هایی برای این رشته دایر نماییم یا در دانشگاه ها فارغ التحصیلانی از این رشته داشته باشیم، اما نه فضایی برای این نمایش داریم و نه رشته دانشگاهی.
برخی از آثار تحت پوشش میراث فرهنگی است، آثاری مانند تعزیه هم باید تحت پوشش میراث فرهنگی و هم وزارت فرهنگ و ارشاد قرار گیرد.
اما درباره ی سوال بعدی، اگر یونسکو بودجه ای برای چنین آثاری می داد، پیگیری این اعتبار هم انجام می گرفت و شاید اقداماتی برای تعزیه انجام می شد، اما از لحظه ای که تعزیه ثبت جهانی شده است انگار هیچ اتفاقی برای آن تا امروز رخ نداده است.
وقتی نام تعزیه را می آوریم، گمان می رود فقط درباره ی امام حسین (ع) است، مجلس های دیگری هم در تعزیه وجود دارد؟ اصلی ترین آنها کدام است و هم اکنون در کجا اجرا می شود؟
شاید حدود ۱۴ مجلس تعزیه به فضای عاشورا مربوط می شود و حدود ۳۰۰ مجلس داریم که اصلا به این ماجرا مربوط نیست، بطورمثال تعزیه عیسی ابن مریم، تعزیه ناصرالدین شاه و یا پسر فروشی زائر امام رضا (ع)، این تعزیه ها «غریب» نام گرفتند. حتی مردم اطلاع ندارند تعزیه هایی با محتوای طنز داریم. همین طور محمدعلی افراشته در تعزیه نامه ای که نوشته، فضاهای سیاسی هم آورده است.
تعزیه های غریب شاید امروز مهجور مانده باشند، اما زمانی جایگاه خوبی داشتند و بنا بر این است که می گویند تعزیه در زمان ناصرالدین شاه توانایی این را داشت که به یک نمایش مستقل ایرانی تبدیل گردد که اگر در دوران رضاشاه جلوی آنرا نمی گرفتند شاید امروز شاهد آن می بودیم.
تعزیه های غریب هم اکنون در ایران اجرا نمی شوند اما تلاشی شده است که در «جشنواره آیینی سنتی» اقدامی برای این نوع تعزیه صورت گیرد. به عنوان مثال در این جشنواره گفته می شود امتیاز ویژه ای برای تعزیه های غریب داریم. به همین دلیل شرکت کنندگان تلاش می کنند تعزیه هایی که تا حالا اجرا نشده است را نمایش دهند.
در حال حاضر اجرای تعزیه چقدر در ایران گستره جغرافیایی دارد؟ آیا امروز هم در همه ایران این نمایش اجرا می شود؟
به جرأت می توان گفت تعزیه در سراسر ایران اجرا می شود به غیر از شهرهایی که سُنی نشین هستند. تمام روستاهای ایران تعزیه های بومی دارند، اما پررنگ ترین شهرها در اجرای تعزیه خوانسار، قزوین، اراک، اصفهان، تهران، سبزه وار و کرمان هستند.
منبع: مجله سرگرمی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب