زهرا محمدحسنی عنوان كرد
به وجود نیامدن مثل جای سوگواری ندارد
به گزارش مجله سرگرمی زهرا محمدحسنی با اشاره به علل كاربرد كمتر مثل در ادبیات معاصر و در بین مردم، معتقد است: به وجود نیامدن مثل یك ضعف یا اختلال فرهنگی نیست و بخشی از آن طبیعی و به اقتضای زمانه است و این مورد جای سوگواری ندارد.
این پژوهشگر ادبیات عامه در پاسخ مکتوب به پرسش های ایسنا درباره ساختن مثل ها که به نظر می آید در دهه های اخیر نسبت به گذشته کمتر شده و استفاده کمتر مردم از مثل ها و به فراموشی سپرده شدن بعضی از آنها به مرور زمان، نوشته است:
بهتر است پاسخ این سوال را به دو بخش تقسیم کنیم:
کاربرد کمتر مثل در ادبیات معاصر:
مَثَل از انواع پرکاربرد در ادبیات تعلیمی است. بخش قابل توجهی از ادبیات ما در گذشته، ادبیات تعلیمی بوده است؛ ازاین رو طبیعی است که مثل هم در آن کاربرد زیادی داشته باشد. اما کاربرد کمتر مثل در ادبیات معاصر دو علت دارد؛ابتدا این که نوع ادبیات معاصر و رویکرد آن با نوع ادبیات گذشته متفاوت می باشد و کمتر جنبه تعلیمی دارد، ازاین رو مثل هم کمتر دارد. اما همه مثل ها جنبه تعلیمی ندارند. مثلاً بعضی از آنها امکان دارد یادآور یک واقعه باشند. بدین ترتیب به نظر می توان اظهار داشت که علت دیگر کمرنگ شدن مثل در ادبیات امروز، عدم ارتباط نویسندگان و شاعران معاصر ما با ادبیات گذشته و هم ادبیات عامه و شفاهی است. هرچقدر که ارتباط نویسنده یا شاعر با این دو حوزه یا دست کم یکی از آنها بیشتر باشد، طبیعتاً در نظم و نثرش نمونه هایی از مثل ها را به کار می برد. نمونه آن در شعر اخوان ثالث است؛ و این مورد نه تنها درباره مثل که درباره سایر انواع هم صدق می کند. مثلا نویسنده می تواند از یک افسانه الهام بگیرد و داستان کوتاهی بنویسد؛ مانند بعضی از داستان های هدایت که برگرفته از ادبیات عامه و افسانه ها است. عدم ارتباط بخش غالب نویسندگان و شاعران معاصر با ادبیات گذشته و ادبیات عامه طبیعتاً بر خوانندگان آنها هم تأثیر می گذارد و خودش را بازتولید می کند. کاربرد مثل در آثار این قشر تأثیرگذار، می تواند دست کم در بین مخاطبان آنها هم ناخودآگاه سبب افزایش کاربرد مثل شود.
کاربرد کمتر مثل در میان مردم:
اما درباره کاربرد مثل در بین مردم و گفت وگوهای شان باید گفت به صورت معمول کاربرد مثل در بین همه گروه های سنی رایج نیست. معمولاً افراد میانسال به بالا، در گفت وگوی خود مثل به کار می برند. افراد جوان و نوجوان اغلب مثل به کار نمی برند. این مورد علت مشخصی هم دارد؛ افراد میانسال به بالا باتجربه تر و آگاه تر هستند، مناسبات بیشتری را دیده اند و تلاش می کنند نوع رویکردشان به دیگران تعلیمی باشد. به همین سبب هم گروه های میانسال به بالا بیشتر م‍َثل به کار می برند تا نوجوانان و جوانان؛ و البته این اتفاق نادری نیست و طبیعی است.
اما مبحث دیگر، تغییر نوع زندگی، تفاوت زیست اجتماعی و تغییر مناسبات اجتماعی است. مناسبات زندگی امروز، با مناسبات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی صد سال پیش متفاوت می باشد. بخش قابل توجهی از مثل ها، در ارتباط با مناسبات گذشته به وجود آمده بودند و طبیعی است که امروزه کاربرد چندانی نداشته باشند. همان گونه که بخشی از داستان ها و افسانه ها یا حتی خیلی از آداب و رسوم مانند برخی جشن ها، به جهت این که کارکرد و زمینه آنها دیگر وجود ندارد، از بین می روند، و متعاقباً نمودهای فرهنگی آنها هم از بین می روند. مثل مناسباتی که برای حمام رفتن وجود داشت. در این حوزه حتی در گذشته قشری به نام کارگران حمامی در جامعه وجود داشت مانند کیسه کش و دلاک. یا آدابی که در ارتباط با قنات شکل گرفته بود مانند عروسی قنات؛ امروزه نوع آبیاری عوض شده و قنات کارکرد و نقش سابق را ندارد. ازاین رو آداب و آیین های در رابطه با آن هم از بین رفته است؛ یا کرسی نهادن در فصل سرما که در گذشته مرسوم بود. کرسی نهادن با آیین خاصی همراه بود: مثلاً گردو نهادن زن خانواده در چهار طرف کرسی، سپس شکستن و توزیع آن بین اعضای خانواده. یا شغل هایی که در ارتباط با کرسی وجود داشت. حتی مناسبات خانواده ها که دور کرسی جمع می شدند و به قصه گویی و افسانه گویی می پرداختند.
طبیعتاً مثل های در رابطه با این مناسبات هم در طول زمان از بین رفته اند، چونکه آنها هم زمینه کاربرد را از دست داده اند و حتی گاهی دیگر برای مردم قابل فهم نیستند؛ مانند: «آب چشمه آب رحمت، آب قنات آب زحمت»؛ «ایام گذشته را باید داد به قنات امامزاده صالح»؛ «بز گر و دهانه قنات؟»؛ «قنات میرزا آغاسی، تا قیامت بکنی به آب نمی رسی»؛ «نان گرم و کرسی گرم، زیر دلش را زده»؛ «کرسی گرم و گدا آسوده»؛ «زیر کرسی ییلاق منه، رویش قشلاق منه»؛ «آتش کرسی را تا به هم نزنی گرما به کسی نمی ده»؛ «از حمام می آیی برو خانه شوهر، از جامه شویی می آیی برو خانه پدر»؛ «حمامی، حمامی را نمی تواند ببیند»؛ «حمامی که به حمامی برسد برایش لنگ می اندازد»؛ «حمام که به ما رسید زنانه شد»؛ «یکی آب انبار می سازه یکی شیرش رو می دزده».
و نمونه برخی مثل های تعلیمی که در گذشته رایج بوده است مانند: «خشت که به آسیاب بردی خاک نصیبت می شه»؛ «باد بکاری طوفان درو می کنی»؛ «چشمت پر باشه بهتر از آن است که دستت پر باشه»؛ «طناب از نقطه ای که از آن اطمینان داری پاره می شود».
از طرفی به وجود نیامدن مثل، یک ضعف یا اختلال فرهنگی نیست و بخشی از آن همان گونه که ذکر شد، طبیعی و به اقتضای زمانه است. مناسبات اجتماعی عوض شده اند و متعاقباً بسیاری از آداب و رسوم و مقتضیات گذشته از بین می روند و این مورد جای سوگواری هم ندارد. نکته مهم این است که این مثل ها می بایست مانند هر جزء دیگری از فرهنگ عامه ثبت شوند تا بعنوان بخشی از تاریخ فرهنگی، بعدها مورد پژوهش قرار بگیرند.
امروزه بر خلاف گذشته که همه انواع ادبیات عامه مدام در حال ساخت جدید و بازتولید بود، تنها بعضی از انواع، ساخته شده و گسترش می یابند؛ مثل لطیفه که جزئی از ادبیات عامه است. شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی همیشه و در هر دوره ای، یک نوع را برجسته می کند. در ادبیات رسمی هم همین طور است. مثلاً در یک دوره ادبیات حماسی برجسته و شکوفا می شود و مورد توجه قرار می گیرد و در یک دوره ادبیات غنایی. در ادبیات عامه هم همین طور است. مثلاً چرا در یک دوره چند رستم نامه داریم؟ امروزه به واسطه تغییر وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، به جای مثل یا به وجود آمدن افسانه، با انواع دیگری از ادبیات عامه مواجهیم که مدام بازتولید می شود، مانند لطیفه. شما در دوره معاصر کمتر موضوعی را می توانید سراغ بگیرید که مردم درباره آن لطیفه نساخته باشند. بدین ترتیب عدم بازتولید مثل، اختلال و ضعف فرهنگی نیست.
باآنکه باید اظهار داشت که امروزه مثل های بسیاری هنوز کاربرد خویش را از دست نداده و هنوز بازگو می شوند؛ یعنی این گونه نیست که کاربرد مثل از بین رفته باشد. شاید کاربرد فراوان این مثل ها سبب شده که وجود آنها در گفتگو و کلام برای ما عادی شده باشد و بدان توجه چندانی نکرده باشیم؛ برای نمونه به مواردی اشاره می کنم: «نه به این شوری شور نه به این بی نمکی»؛ «هیچ بقالی نمی گه ماست من ترشه»؛ «گشنگی نکشیدی عاشقی یادت بره»؛ «چوب خدا صدا نداره»؛ «هم فال و هم تماشا»؛ «تر و خشک با هم می سوزه»، «نان به همدیگه قرض می دن»؛ «هیچ گرونی بی حکمت نیست، هیچ ارزونی بی علت نیست»؛ «یک نان بخور صدتا خیر کن»؛ «گدا جون به جونش کنی گداست»؛ «فضول را بردند جهنم گفت هیزمش تره»؛ «نان نداره بخوره پیاز می خوره اشتهایش باز بشه»؛ «دیوانه چو دیوانه ببیند خوشش آید»، «پاتو از گلیمت درازتر نکن»؛ «بخشش از بزرگانه»؛ «انگشتت را عسل کنی بگذاری دهنش گاز می گیره»؛ «دیگ به دیگ می گه روت سیاه»؛ «از این ستون به اون ستون فرجه»؛ «آش کشک خالته بخوری پاته نخوری پاته»؛ «به روباهه گفتند شاهدت کیه گفت دمم»؛ «این رو که زاییدی بزرگ کن»؛ «گاوش زایید»؛ «دست بگیر داره دست بده نداره»؛ «بگرد تا بگردیم»؛ «حالا من رقصیدنم گرفته»، «آش با جاش»، «مارگزیده از ریسمون سیاه و سفید می ترسه»، «مار از پونه بدش میاد جلو لونه اش سبز میشه» و....
حتی برخی مثل ها امروزه تولید شده و بر پایه مناسبات اجتماعی امروز شکل گرفته اند؛ مانند «دزد ناشی به صرافی می زنه» که شکل دیگری از همان مثل «دزد ناشی به کاهدون می زنه» است؛ یا «کاتولیک تر از پاپ» که وام گرفته و شکل جدیدی از مثل «کاسه داغ تر از آش» است؛ یا مثل «آدم نوار خالی گوش بده ولی کنفت نشه» که معادل همان «آدم کچل بشه کنفت نشه» است؛ «موش تو لونه اش نمی رفت سایدبای ساید به دمش می بست»، معادل «موش تو لونه اش نمی رفت جارو به دمش می بست».
منبع: مجله سرگرمی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب